Türk Dil Kurumu’nun web sayfasındaki Büyük Türkçe Sözlük’te (1) 616.767 söz varlığı bulunmasına karşın, günde ortalama 400 kelime ile konuşuyormuşuz.(2)
Bazı markaları, “isim” veya “bir işi anlatmak” için kullanıyoruz. Bir marka, eğer temsil ettiği ürünün adı olarak kullanıyorsa, bu markaya jenerik marka (genericized trademarks) denir.
Kâğıt mendil için “SELPAK”, tıraş bıçağı için “JİLET”, arazi aracı için “CİP”, çok sık giydiğimiz mavi renkli pantolon için “KOT”, para çekme makinası için “BANKAMATİK”, sakız için “CİKLET”, yapışkan not kağıdı için “POST-IT”, yanmaz tava için “TEFLON”, yapıştırıcı için “UHU”, soğuk günlerde giymek için “POLAR”, suyu sıcak veya soğuk tutan eşya için “TERMOS”, içinde yıkanırken keyif aldığımız ufak havuz için “JAKUZİ” ve sıkıştırılmış talaştan yapılan tahta için “SUNTA” ilk aklıma gelen ve sık kullandığım isimlerdir. Bazı jenerik markalar ise bir işi anlatmak için kullanılır. Örneğin; annem hala “evi cifledim” der.
Bu jenerik markaları, alışkanlıktan dolayı farkında olmadan mı yoksa markanın gücünün etkisi ile mi kullanıyoruz?
Jenerik markaları, isim veya fiil olarak kullanmak dilbilgisi bakımından doğru mu? Bu konunun uzmanı değilim ve ben de bazı jenerik markaları günlük hayatımda kullanıyorum.
Lojistikte jenerik markalar var mı?
Dorse ve spanzet kelimelerini, lojistikte özellikle karayolu taşıma faaliyetlerindeki günlük konuşmalarımızda ve hatta yazışmalarımızda çok sık kullanıyoruz. Bu iki kelime, jenerik markadır.
LODER Lojistik Terimler Sözlüğü’ne göre Türkiye'ye ithal edilen(3) ilk yarı römork olan DORSEY (4) markasından gelen Dorse, yarı römork için kullanılıyor.
SpanSet(5) markasından gelen Spanzet ise yüklerin araç üstünde güvenli şekilde durmasını sağlayan gergi kayışları için kullanılmaktadır.
Öte yandan; lojistikte günlük işlerimiz sırasında konuşurken veya yazarken kullandığımız jenerik markaların, resmi dokümanlarda kullanılması doğru mu?
DORSE kelimesi, ilk olarak 16 Aralık 1985 tarihli 18960 Sayılı Resmi Gazete’de “Çay İşletmeleri Genel Müdürlüğü İstanbul Çay Paketleme Fabrikası Müdürlüğü’nün “2 adet TIR için yarı römork (DORSE) yapım” ihalesinde kullanılmış ve dorse kelimesi, 06 Ocak 2013 tarihine kadar Resmi Gazete’de 168 kere yer almış.
T.C. Milli Eğitim Bakanlığı’nın tarafından hazırlanan “MEGEP – Ulaştırma Hizmetleri Karayolu Taşımacılığı / 2” dokümanının 27. Sayfasındaki resmin altında “Tır dorsesi yükleme planı” yazılıdır. Oysa, bu dokümanın 7. sayfasında “1970‘li yıllarda kara yolu taşımacılığının gelişmesiyle Türk taşımacıların filolarına giren ilk araç olan Amerikan yapımı “dorsey trailers” markalı semi-treylerden esinlenerek ‘treyler’ ismi ortaya çıkmış ve söylenişi bakımında kolay olması nedeniyle nakliye sektöründe yaygın olarak kabul görmüştür.” diye belirtilmiştir. Ayrıca; “MEGEP – Ulaştırma Hizmetleri Kombine Taşımacılık” dokümanının 11. sayfasında, dorse kelimesi kullanılmıştır.
Mesleki Yeterlilik Kurumu tarafından hazırlanan ve 14 Kasım 2010 tarihinde 27759 Sayılı Resmi Gazete’de yayınlanan “Ulusal Meslek Standardı – Liman Operasyon Elemanı” dokümanında “DORSE: Çekiciye bağlanan ve yük taşımaya yarayan lastik tekerlekli ekipman” olarak tanım yapılmış ve “ Yükün yükleneceği nakliye aracının dorsesinin (kasa, damper vb.) uygunluğunu kontrol eder.” diye görev tanımı yazılmıştır.
Büyük Türkçe Sözlük’te Dorse, “Kara taşıma araçlarındaki kasa” ve İngilizcesi “dorsal(6)” yazılıdır. Öte yandan; dorsal kelimesinin Türkçesi, “balık sırtı ve sırt yüzgeci” olmalıdır (7) .Aynı sözlükte; treyler, “traktör veya kamyonlara, genellikle yük taşımalarını sağlamak için takılan araba” ve römork, “Başka bir taşıt tarafından çekilen motorsuz taşıt” olarak tanımlanır.
Alışkanlık ve markanın gücünün etkisi ile jenerik markaları kullanıyoruz. Aslında; bu markaları yaratanları tebrik etmek gerekir.
Lojistikteki kelimelerin çoğu yabancı dil kökenlidir. Örneğin(8); Fransızca kökenli depo, lojistik, kamyon ve kamyonet; Farsça kökenli ambar ve Arapça kökenli sevkiyat ve nakliye kelimeleri, benim aklıma gelenlerdir.
Ben, lojistik kapsamında konuşurken veya yazarken yabancı kökenli kelimeleri kullanıyorum ama jenerik markaları kullanmamaya çalışıyorum.
Resmi dokümanlarda ve lojistik ile ilgili günlük konuşma ve yazışmalarda, jenerik kelimeler yerine doğru kelimelerin kullanılmasını tavsiye ederim.
Lojistik akademisyenlerimiz, TDK ile birlikte çalışarak hem Büyük Türkçe Sözlük’te yer alan lojistik terimleri ile ilgili hataları düzeltebilir, jenerik markaları temizleyebilir ve mümkün olduğu kadar lojistik ile ilgili Türkçe kelimeler üretilebilir (örneğin: “Computer” kelimesi yerine “Bilgisayar” kelimesi kullanılıyor).
Saygılarımla